اولیای دم یعنی چه؟
اولیای دم از اصطلاحات حقوق جزا بوده و به معنای اشخاصی است که قصاص و عفو در اختیار آن‌هاست و این افراد همان ورثه مقتول هستند. باید توجه داشت که جنسیت در این مورد شرط نیست. دختر و مادر، ولی دم محسوب می‌شوند و حق قصاص دارند. نکته‌ای که قابل توجه است این که تشخیص اولیای دم در غالب موارد به آسانی امکان‌پذیر است؛ اما در مواردی که تشخیص آسان نباشد از دادنامه حصر وراثت استفاده می‌شود.
چنانچه ولی دم یک نفر باشد، تعقیب و مجازات قاتل بنا به درخواست وی صورت می‌پذیرد و می‌تواند پس از ثبوت قصاص، قاتل را قصاص یا عفو نماید یا حق قصاص را به مقدار دیه یا به کمتر و یا به زیادتر از آن تبدیل نماید. (مواد ۲۵۷ و ۲۶۵)
اما اگر ولی دم متعدد باشد و برخی خواهان قصاص و برخی دیگر خواهان آن نباشند، دسته اول در صورتی می‌توانند قصاص را اجرا نمایند که مقدار مازاد بر استحقاق خود را پرداخت نمایند. این مبلغ در صورتی که اولیای دم دسته دوم خواهان عفو جانی پس از دریافت دیه باشند به خود آن‌ها و در صورتی که خواهان عفو بلا عوض جانی باشند، به جانی پرداخت می‌شود و پس از آن قصاص قابل اجرا خواهد بود.
آیا همسر ولی دم محسوب می شود؟
وفق قسمت انتهایی ماده 351 قانون مجازات اسلامی، زوج یا زوجه حق قصاص ندارند. یعنی اگر زن بمیرد، شوهر او حق قصاص ندارد و اگر مرد بمیرد، زن او حقی بر قصاص قاتل ندارد. البته دو نکته وجود دارد:
- اگر حق قصاص، به هر علت، تبدیل به دیه شود یا به مال یا حقی مصالحه شود، همسر مقتول نیز از آن ارث میبرد. اگر برخی، خواهان قصاص و برخی خواهان دیه باشند، همسر مقتول، از سهم دیه کسانی که خواهان دیه میباشند، ارث میبرد.
هرگاه صاحب حق قصاص فوت کند، حق قصاص به ورثه او می رسد، حتی اگر همسر مجنیٌ علیه باشد.
گذشت اولیای دم چگونه است؟
گذشت اولیای دم به هر شکلی ممکن است. این امکان وجود دارد که در محضر دادگاه ابراز گذشت انجام شود و یا به صورت کتبی، گذشت صورت پذیرد. اما بعد از گذشت، دیگر امکان رجوع از آن وجود ندارد و در صورتی که اولیای دم، قاتل را بکشند، خودشان مرتکب قتل شده اند. گذشت می تواند همراه با گرفتن دیه باشد یا مبلغی بیشتر از دیه و یا درخواست انجام کار.
ماده 347 قانون مجازات اسلامی: صاحب حق قصاص در هر مرحله از مراحل تعقیب، رسیدگی یا اجرای حکم می‌تواند به طور مجانی یا با مصالحه، در برابر حق یا مال گذشت کند.
اگر مقتول ولی دم نداشته باشد، حق قصاص با کیست؟
در ماده ۲۶۶ ق.م.ا مقرر شده است: اگر مجنی‌علیه ولی نداشته باشد و یا شناخته نشود و یا به او دسترسی نباشد؛ ولی دم او ولی امر مسلمین است. رییس قوه قضائیه با استیذان از ولی امر و تفویض اختیار به دادستان‌های مربوطه به تعقیب مجرم و تقاضای قصاص یا دیه حسب مورد اقدام می‌نماید.
البته این حق منحصراً در اختیار ولی امر مسلمین، رییس قوه قضائیه، دادستان‌ها و رؤسای دادگستری می‌باشد. تفویض این اختیار به قضات مجوز قانونی ندارد. در هر صورت عدم شناسایی اولیای دم از جهات قرار منع تعقیب نیست.
رضایت یکی از اولیای دم
چنانچه ولی دم شخص واحدی باشد، تعقیب و مجازات قاتل بنا به درخواست وی صورت می‌پذیرد و می‌تواند پس از ثبوت قصاص، قاتل را قصاص یا عفو نماید یا حق قصاص را به مقدار دیه یا به کمتر و یا به زیادتر از آن تبدیل نماید. (مواد ۲۵۷ و ۲۶۵)
اما اگر اولیای دم متعدد باشند و برخی خواهان قصاص و برخی دیگر خواهان آن نباشند، دسته اول در صورتی می‌توانند قصاص را اجرا نمایند که مقدار مازاد بر استحقاق خود را پرداخت نمایند. این مبلغ در صورتی که اولیای دم دسته دوم خواهان عفو جانی پس از دریافت دیه باشند به خود آن‌ها و در صورتی که خواهان عفو بلا عوض جانی باشند، به جانی پرداخت می‌شود و پس از آن قصاص قابل اجرا خواهد بود.
