یکی از اقدامات که در جهت جریان بخشیدن به ثروت و جلوگیری از رکود و در پی آن رونق بخشیدن به اقتصاد می توان انجام داد،مضاربه یا قِراض است.تجارتی که مورد تایید فقه اسلامی است و بانک های کشور به صورت مجاز اقدام به انجام عقد مضاربه در قالب وام می کنند.البته در میان اشخاص حقیقی هم عقد مضاربه انجام می شود و این عقد ، مختص بانک ها و موسسات مالی نیست. حتماً بسیار شنیده اید که سرمایه از شخصی و کار شخص دیگری باشد و سود حاصل بین آنها تقسیم گردد ؛ این عمل همان مضاربه است. در این مقاله ویژگی های عقد مضاربه و شرایط آن مورد بررسی خواهد گرفت.
تعریف مضاربه در قانون
به موجب ماده 546 قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران داریم: مضاربه عقدی است که در آن یکی از متعاملین سرمایه را تامین میکند با شرط اینکه طرف دیگر با آن تجارت کند. هم چنین دو طرف در سود آن شریک هستند. صاحب سرمایه، مالک و فرد عامل، مضارب نامیده می‌شود.
به بیان ساده تر: قراردادی که بین دو شخص بسته می شود و به موجب آن این دو شخص در یک کار شریک می شوند، به طوری که هزینه مورد نیاز برای کار توسط مالک تامین شده و مضارب، انجام کار را بر عهده می گیرد. مضارب با سرمایه دریافتی از مالک به تجارت می پردازد و سود حاصل از تجارت بین آنها طبق قرارداد تقسیم می شود.
برای اطلاع از ویژگی های عقد مضاربه و انعقاد آن ، با وکلای سودا اندیشان ستاره در ارتباط باشید.
شرایط عقد مضاربه
برای ایجاد عقد مضاربه رعایت شرایط عمومی در رابطه با صحت عقود ضروری است. این شرایط اختصاص به عقد خاصی ندارد و همه‌ی عقود و قراردادها را در برمی‌گیرد.
قانون مدنی ایران در ماده‌ی 190 شرایط عمومی صحت عقود را چنین بیان داشته است:
- قصد و رضای طرفین؛
- اهلیت طرفین؛
- موضوع معین که مورد معامله باشد؛
- مشروعیت جهت معامله.
همچنین شرایطی که باید در مضاربه رعایت شوند:
- منعقد کردن قراردادی رسمی و قانونی بین طرفین الزامی است.
- طرفین باید در صحت کامل عقل بوده و در امور خود صاحب اختیار باشند.
- سرمایه کار باید به صورت نقدی(وجه رایج کشور یا ارز) باشد.
- طلب و بدهی را نمی توان به عنوان سرمایه قرار داد.
- قرارداد مضاربه می تواند کوتاه مدت یا بلند مدت باشد.
- مشخص کردن نوع معامله، در قرارداد الزامی نیست.
- مضارب نمی تواند سرمایه مالک را به شخص دیگری انتقال دهد تا شخص ثالث با سرمایه تجارت نماید.
- از آنجا که سرمایه متعلق به مالک در اختیار مضارب قرار دارد، لذا مضارب نسبت به سرمایه امین شناخته می شود و مقررات مربوط به امانت نسبت به او جاری است.
- سرمایه در راه مشروع به کار رود.
- مضارب توانایی انجام کار را داشته باشد
بدانید و آگاه باشد: مشاوره تخصصی قراردادنویسی
ویژگی های عقد مضاربه
مضاربه عقد مشارکتی است
مضاربه جزو عقود مشارکتی است نه معاوضی. عقود مشارکتی، عقودی هستند که طرفین قرارداد به جای مقابل هم قرار گرفتن، در کنار هم قرار می‌گیرند و برای رسیدن به هدفی مشترک متحد می‌شوند و در واقع بنای آنان، بر مشارکت و همکاری است که هدف از ایجاد آن سودجویی است ولی سودی احتمالی و نامعلوم که در آینده به‌دست می‌آید و حاصل کار و سرمایه‌ی طرفین عقد است.
مضاربه عقد عهدی است
یکی دیگر از اوصاف و ویژگی‌های عقد مضاربه، عهدی بودن است یعنی اثر اصلی و مستقیم عقد مضاربه، ایجاد تعهد است که تعهد مزبور یک تعهد دو طرفه و متقابل است. بدین معنی که به‌موجب مضاربه، مالک متعهد می‌شود که سرمایه‌ی تعیین شده را در اختیار مالک قرار بدهد و مضارب نیز متقابلا متعهد می‌شود که با سرمایه‌ای که مالک در اختیار او قرار می‌دهد، تجارت مورد نظر را انجام دهد تا در صورت حصول سود باهم شریک شوند و هرکدام به نسبت سهم خود آن را مالک گردد. البته نباید مضاربه را به اعتبار مالک شدن طرفین در سود حاصله، عقدی تملیکی دانست زیرا اولا: تملیک و مالکیت امری احتمالی است و نسبت به مالی که ایجاد نشده است تصور رابطه‌ی مالکیت امکانپذیر نیست. ثانیا: تملیک بر فرض تحقق، اثر مستقیم مضاربه نیست بلکه اثر فرعی مضاربه یا اثر غیرمستقیم آن است. زیرا همان‌طور که گفته شد اثر مستقیم مضاربه، ایجاد تعهد برای مالک و مضارب است که در صورت تحقق این اثر و انجام تعهد از سوی هریک از آنان ممکن است سودی حاصل شود تا هرکدام به نسبت سهم خود از سود را مالک گردند.
مضاربه عقدی احتمالی است
یکی از ویژگی‌های عقد مضاربه احتمالی بودن آن است، منظور از احتمالی بودن مضاربه این است که دسترسی طرفین عقد به عوض آنچه که در مضاربه قرار می‌دهند احتمالی است. زیرا عوضی که در واقع سود حاصله از فعالیت‌های تجاری است، ممکن است هرگز به دست نیاید و در نتیجه به‌رغم زحمتی که مضارب متحمل می‌شود و مالک نیز سرمایه‌ی خود را در اختیار وی قرار می‌دهد، سود قابل تقسیمی وجود نداشته باشد که بتواند به دو صورت تحقق یابد.
مضاربه عقدی مستمر است
عقود را از حیث اثری که عامل زمان در تعیین و اجرای تعهدات ناشی از آن دارد، به مستمر و فوری تقسیم کرده‌اند. در عقود فوری یا آنی، اثر عقد در لحظه‌ای که طرفین انتخاب کرده‌اند، ایجاد می‌شود مانند عقد بیع (خرید و فروش اموال) که به محض وقوع آن خریدار مالک مبیع (مال) و فروشنده مالک ثمن (مبلغ مورد معامله) می‌شود ولی در عقود مستمر موضوع معامله و آثار آن به گونه‌ای است که باید در طول زمان انجام شود مانند عقد اجاره و بیمه. با توجه به تعریف فوق عقد مضاربه نیز در زمره‌ی عقود مستمر قرار می‌گیرد زیرا انجام تجارت مورد نظر، مستلزم زمان است.
محاسبه میزان سهم هر شخص از سود حاصله
• میزان سهم ( حصه ) هر طرف نیز باید ضمن عقد مضاربه مشخص گردد. این سهم باید به صورت نسبت مشخصی از کل سود تعیین شود. به عبارتی باید به صورت نسبت کسری باشد یا نسبت درصدی. برای مثال : دو سوم ، ۴۰ درصد. بنابراین اگر میزان سهم هر یک از طرفین به صورت مبلغ مشخصی تعیین شود، چنین قراردادی باطل است.
• بدین صورت که مضارب حتی اگر هیچ سودی کسب نکند، مجبور به پرداخت مبلغ تعیین شده به مالک باشد.
• طرفین باید به نسبت پول و کار، سود را تقسیم کنند.
ضرر و خسارت در مضاربه بر عهده چه کسی است؟
• طبق قانون، ضرر و زیان حاصل از تجارت برعهده مالک است. ولی اگر در عقد شرط شود که مضارب خسارتی را که در معامله بر مالک وارد می شود را جبران کرده و از دارایی خود به مالک ببخشد، شرط صحیح است.
• شرط صحت مضاربه، قبول خطر از جانب مالک و عدم ضمانت مضارب نسبت به سرمایه است.
• اگر ضرری حاصل شود یا مال تلف شود از جیب مالک رفته است. مگر این که شرط شود که در صورت ضرر، مضارب باید از پول شخصی خود به مالک همان مقدار را بدهد.
شرایط ابطال قرارداد مضاربه
طبق ماده 551 قانون مدنی معامله مضاربه با یکی از شرایط زیر فسخ میگردد:
• طرفین تمایل به اقاله داشته باشند و به صورت توافقی اقدام به لغو مضاربه نمایند. کسب اطلاعات بیشتر در خصوص اقاله: اقاله چیست
• یکی از طرفین بدون رضایت طرف دیگر معامله را فسخ کند.
• فوت یکی از طرفین قرارداد، مبتلا شدن به جنون و در واقع از دست دادن توانایی ذهنی برای مدیریت مالی از جمله مواردی هستند که موجب فسخ قرارداد مضاربه می شود.
• البته اگر فرد متوفی در وصیت خود به معامله مضاربه اشاره کند، مرگ وی باعث فسخ قرارداد نخواهد شد.
• چنانچه مالک ورشکسته(مُفَلَّس) شود، قرارداد فسخ شده و چون مضارب در سود مضاربه با مالک شریک است، می تواند سهم خود از سود را خارج از نوبت و در واقع قبل از طلبکاران دریافت نماید.
• اگر کل سرمایه یا سود (رِبح)حاصل از آن، از بین برود؛ قرارداد باطل می‌شود.
• در صورتی که امکان انجام تجارت مورد نظر طرفین وجود نداشته باشد، قرارداد فسخ می شود.
ذکر چند نکته مهم
در صورتی که مضارب مرتکب موارد ذیل گردد، مسئول جبران هرگونه ضر و زیانی است که به سرمایه و سود مالک وارد شود:
• برخلاف عرف موضوع تجارت رفتار کند.
• برخلاف عرف مکان تجارت یا عرف زمان تجارت رفتار کند.
• حد متعارف و معمول را رعایت نکند و معاملات وابسته به شانس انجام دهد.
• اتلاف : شخصاً به صورت عمدی یا غیرعمدی ، سرمایه را از بین ببرد.
• تسبیب : موجبات از بین رفتن یا نقص سرمایه را فراهم کند.
• افراط یا تفریط : در محافظت از سرمایه زیاده روی یا کم کاری کند.
• خودداری از استرداد سرمایه : اگر مالک سرمایه خود را مطالبه نماید و با وجود امکان انجام این کار، از استرداد آن خودداری کند.
سودی که از مضاربه به دست می‌آید کاملا حلال است. اما امکان حرام شدن این معامله شرعی وجود دارد. پس اگر کمی بی دقتی شود، معامله سر از ربا در می آورد. اگر در قرارداد مضاربه مدت تعیین شده باشد، هرکدام از طرفین قبل از انقضای مدت نیز می توانند قرارداد را فسخ کنند. اما اگر مدت مضاربه پایان یابد، مضارب دیگر نمی تواند با سرمایه مالک به فعالیت تجاری ادامه دهد و مکلف به تصفیه حساب با مالک است، مگر آنکه طرفین مضاربه را تمدید یا توافق دیگری نمایند.
توافقات ذیل در قرارداد مضاربه باطل است:
• تمام سود متعلق به مالک یا مضارب باشد.
• اصل سود یا میزان سود مالک تضمین شده باشد.
• مضارب، ضامن سرمایه باشد و در صورتی که سرمایه اولیه کاهش یافت، مضارب جبران نماید.
• ضرر و زیان حاصل از تجارت به مالک تعلق نگیرد.
البته باید دانست که اگر شرط شود که مضارب، ضامن سرمایه خواهد بود و یا خسارات حاصله از تجارت، متوجه مالک نخواهد شد، عقد باطل است مگر اینکه به طور لزوم شرط شده باشد که مضارب از مال خود به مقدار خسارت یا تلف، مجانا به مالک تملیک کند.
تفاوت مضاربه با ربا
ممکن است گفته شود دلیل تحریم ربا ،سود باآورده و بدونه زحمت است درحالیکه بعصی از کارهای مشروع در اسلام،مثل "مضاربه"نیز مانند ربا درآمدی بدنه دلیل است؛چون سرمایه گذار هیچ زحمتی نمیکشد و فقط با استفاده از سرمایه خود سود می برد،همانند ربا خواران که زحمتی متحمل نمی شوند و پیوسته سود می برند.
در جواب باید گفت: بین ربا و مضاربه که در اسلام مشروع شمرده شده است دو فرق اساسی وجود دارد.
اول اینکه در مضاربه احتمال سود و زیان برای هر دو طرف هست؛ یعنی سرمایه گذار و کارگزار هردو درسود سهیم هستند،در حالی که در ربا تمام زیان ها متوجه وام گیرنده و تمام سود برای رباخوار است.
دوم اینکه مضاربه کاری معقول و منطقی است؛زیرا در طریق خدمت به جامعه قرار می گیرد و در کارهای تولیدی و صنعتی و زراعی و امثال آن استفاده می شود،درحالی که در "ربا" رباخوار ففط به فکر منافع شخصی است.
پرسش های شما؛ پاسخ های ما
آیا در عقد مضاربه از بین رفتن سرمایه را میتوان شرط نمود و برای آن رهن گرفت؟
خیر، تضمین سرمایه ی مالک وجود ندارد و این عقد از عقود احتمالی است و شرط تضمین مخالف ذات مقتضای عقد بوده و عقد را باطل میکند.
در عقد مضاربه میتوان شرط نمود که سود مالک در هر حال تضمین شود؟
خیر،در عقد مضاربه سود باید طبق قانون تعیین شود و چون مبنی بر احتمال هست پس نمیتوان سود مالک را تضمین کرد زیرا در این مورد عقد پا در قلمرو ربا گذاشته و باطل میگردد.
آیا عقد مضاربه در دنیای امروزی نیز رایج است؟
بله،این عقد حتی پیشرفت چشمگیری داشته و امروزه مالکان سرمایه پول خود را برای خرید ارز دیجیتال نیز در قالب عقد مضاربه در می آورند.
آیا میتوان در عقد مضاربه سرمایه ی غیر نقدی پرداخت نمود؟
خیر،مطابق با آنچه که در قانون وجود دارد سرمایه در این عقد بصورت نقد بوده و هیچ استثنایی بر آن وارد نیست.
