ضرورت تشکیل بورس کالا در ایران
بازار کالاهای پایه در بخش های مختلف صنعتی، پتروشیمی و کشاورزی در ایران همواره با محدودیت ها و دشواری های ساختاری زیادی روبرو بوده و بخش عمده ای از این مشکلات مربوط به عدم استفاده از ابزارهای نوین اقتصادی و ساختار نامناسب و ناکارآمدی بازار می باشد که با وجود تلاش های بسیار انجام شده توسط دولت های محترم طی 2 دهه اخیر در جهت اصلاح این ساختار ، اما شاهد عدم بازدهی مناسب و حصول نتایج مورد انتظار در این بخش بوده ایم به گونه ای که علی رغم صرف هزینه های بسیار توسط دولت برای تنظیم بازار و تعیین قیمت نهاده ها و محصولات، اما در بخش تولید و توزیع و در پی آن مصرف کنندگان همواره با مشکلات فراوانی روبرو بوده اند که مهمترین این مشکلات را می توان به شرح ذیل خلاصه نمود:
1-نوسانات کاذب قیمت محصولات ناشی از ارتباط نامشخص و نامناسب میان عرضه و تقاضا
2-عدم امکان مدیریت ریسک و محافظت از نوسانات آتی قیمت
3-فقدان یک نظام قیمت گذاری شفاف بر پایه تعادل میان عرضه و تقاضا و نیاز بازار
4-نبود یک سیستم اجرایی و ناظر بر حسن انجام تعهدات طرفین معامله
5-فقدان یک سیستم جمع آوری، پردازش و تحلیل اطلاعات و آمار تولید، واردات ، صادرات و مصرف در جهت اطلاع رسانی به بازار و تصمیم گیری مطلوب
6-عدم هماهنگی میان بخش های تولیدی و بازرگانی در زمینه واردات، صادرات و بازار مصرف
برای اطلاعات بیشتر در زمینه بورس کالا خودرو ، با مشاورین سودا اندیشان ستاره در ارتباط باشید.
تدابیر قانونی برای ایجاد بورس کالای ایران
نیاز به ایجاد بازاری متشکل و سازمان یافته برای تقابل آزاد عرضه و تقاضا و دستیابی به اثرات مثبت این مهم در اقتصاد تولید و مصرف، دولت و مجلس شورای اسلامی را بر آن داشت تا بستر قانونی لازم جهت تاسیس و راه اندازی بورسهای کالایی را در ایران فراهم سازند. در این راستا با تصویب بند (ج) ماده (95)قانون برنامه سوم و بند (الف) قانون برنامه چهارم ، شورای عالی بورس موظف به تشکیل و گسترش بورسهای کالایی در ایران گردید.
در پی این امر، سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران در شهریور ماه سال82 به عنوان اولین بورس کالای کشور فعالیت خود را آغاز کرد و پس از آن نیز سازمان کارگزاران بورس کالای کشاورزی در شهریور ماه سال 83 شروع به فعالیت نمود.
هم اکنون بورس کالای ایران با تجربه ای بیش از 10 سال ، به داد و ستد انواع محصولات صنعتی و معدنی، فرآورده های نفت و پتروشیمی و کشاورزی در قالب معاملات نقد، نسیه ، سلف ، سلف استاندارد و معاملات ابزارهای مشتقه از جمله قراردادهای آتی مشغول است.
بر مبنای قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران و با تصویب شورای عالی بورس، شرکت بورس کالای ایران در آذر ۱۳۸۵ با درهم آمیختن بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی تشکیل شد . پس از پذیره‌نویسی و برگزاری مجمع عمومی، از مهر ۱۳۸۶ کار خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد. گفتنی است ارکان شرکت بورس کالای ایران هم اکنون شامل «مجمع عمومی»، «هیئت مدیره»، «مدیرعامل»، «بازرس/حسابرس» می باشد.
انواع معاملات بورس کالای ایران
معاملات بورس کالای ایران در معاملات بورس کالای ایران در حال حاضر در قالب چهار گروه زیر که هر کدام از این قالب‌ها دارای ابزارهای خاص خود هستند، در حال انجام می‌باشد.حال حاضر در قالب چهار گروه زیر که هر کدام از این قالب‌ها دارای ابزارهای خاص خود هستند، در حال انجام می‌باشد.
بازار فیزیکی
یکی از بازارهای بسیار مهم بورس کالا بازار فیزیکی آن است. ماهیت این بازار از حیث تحویل کالا شبیه به بازار سنتی است؛ البته با این تفاوت که قوانین و سازوکارهای مخصوص و مشخص خود را دارد. معاملات کالای فیزیکی در بورس کالای ایران به روش مزایده انجام می‌شود. مزایده یا حراج به نوعی از معامله گفته می‌شود که در ابتدا فروشنده حداقل قیمتی را که حاضر است کالای خود را بفروشد اعلام می‌کند. سپس خریداران در صورت تمایل، قیمتی بالاتر از قیمت نهایی را جهت خرید پیشنهاد می‌کنند. در نهایت کالا به پیشنهاد دهنده بالاترین قیمت فروخته می‌شود. در واقع حراج، سازوکاری برای دادوستد کالا بر پایه انطباق سفارشهای خرید و فروش مشتریان با در نظر گرفتن اولویت قیمت و زمان است.
انواع قراردادهای مورد معامله در بازار فیزیکی:
تمامی داد و ستد ها در بورس کالا در قالب قراردادهای استاندارد شده انجام می گیرد و به طور کلی 5 نوع قرارداد برای داد و ستد هر کالا وجود دارد:
1.قرارداد نقدی
قراردادی است که براساس آن، پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در هنگام معامله و براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای انجام می‌شود.
2. قرارداد سلف
قراردادی است که براساس آن، کالا با قیمت معین در زمانی مشخص در آینده تحویل گردیده و بهای آن در هنگام معامله و براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای پرداخت می‌گردد.
3. قرارداد نسیه
قراردادی است که براساس آن، کالا در هنگام معامله تحویل و بهای آن در تاریخ سررسید و براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای پرداخت می‌گردد.
4. قرارداد آتی
قراردادی است که فروشنده براساس آن متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می‌شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند و متعهد می‌شوند متناسب با تغییرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان اباحه تصرف در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند.
5. قرارداد سلف استاندارد
قراردادی است که براساس آن عرضه‌کننده مقدار معینی از دارایی پایه را مطابق مشخصات قرارداد سلف استاندارد در ازای بهای نقد به فروش می‌رساند تا در دورة تحویل به خریدار تسلیم نماید. خریدار میتواند معادل دارایی پایه خریداری شده را طی قرارداد سلف موازی استاندارد موضوع مواد 2 و 3 دستورالعمل اجرایی معاملات سلف استاندارد، به فروش رساند. قرارداد مذکور نیز در این دستورالعمل به اختصار قرارداد سلف استاندارد نامیده می‌شود. )
بازار فرعی
در این بازار کالاهایی که به دلایلی نظیر عدم تداوم عرضه، نیاز به بازدید حضوری کالا جهت احراز کمیت و یا کیفیت توسط متقاضی خرید، قابل اتکا نبودن نرخ کشف شده در بورس به واسطه سهم پایین معامله در بورس نسبت به کل بازار محصول و درخواست تسویه خارج از پایاپای معامله توسط عرضه‌کننده امکان‌پذیرش و معامله در بازار فیزیکی را ندارند قابل پذیرش و معامله می‌باشد و همانند بازار فیزیکی امکان معامله انواع قراردادها در دو رینگ داخلی و صادراتی بر روی سه دسته محصولات صنعتی و معدنی، فراورده‌های نفتی و پتروشیمی و محصولات کشاورزی وجود دارد.
یا به بیانی ساده‌تر، کالاهایی که امکان عرضه در بازار فرعی را دارند
آن‌هایی هستند که معمولا شرایط عرضه در بازار فیزیکی را ندارند. برای مثال محصولاتی از قبیل: فولاد، ضایعات، پلیمر، شیمیایی، روی، مواد معدنی، سولفات، آهک، صنعتی، مس و اموال غیرمنقول، شامل املاک و مستقلات اداری تجاری مسکونی و اراضی کشاورزی.
بازار مشتقه
این بازار شامل معاملات قراردادهای آتی و اختیار معامله می‌باشد که در بالا توضیح داده شد.
بازار مالی
قرارداد سلف موازی استاندارد: فروشنده کالا در قالب این اوراق، همانند قرارداد سلف بهای کالایی را که در آینده تحویل خواهد داد، به صورت نقد دریافت می‌کند. این اوراق برخلاف قرارداد سلف، بازار ثانویه دارد و دارنده اوراق میتواند قبل از سررسید این اوراق را در بورس به فروش برساند.
گواهی سپرده کالایی: گواهی سپرده کالایی ورقه بهاداری است که موید مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالای سپرده شده به انبار پذیرش شده در بورس کالا است و پشتوانه آن قبض انبار صادر شده توسط انباردار است. انباردار پس از ارزیابی کمی و کیفی کالای مشتری برای وی قبض انبار صادر می‌نماید. مشتری با سپرده کردن این قبض نزد اتاق پایاپای، میتواند این گواهی سپرده کالایی را که به پشتوانه قبض انبار صادر می‌شود در بازار ثانویه معامله نماید. مالک گواهی در طول مهلت نگهداری کالا، هر زمان که خواست میتواند به انبار مراجعه و کالا را از انبار تحویل گیرد.
صندوق سرمایه‌گذاری کالایی: صندوق کالایی با جذب سرمایه از طریق فروش واحدهای سرمایه‌گذاری، منابع جذب شده را بر روی اوراق‌بهادار مبتنی بر کالا سرمایه‌گذاری می‌کند. صندوق کالایی به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل هزینه‌های حمل و نقل، انبارداری و خسارت‌های احتمالی آن، اوراق این صندوق‌ها را خریداری نمایند. به عبارت دیگر، این صندوق‌ها بخش قابل ملاحظه‌ای از وجوه گردآوری شده خود را به سرمایه‌گذاری در کالایی خاص اختصاص میدهند و علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در آن کالای خاص اقدام به خرید واحدهای این صندوق‌ها می‌کنند.
مزایا ومزایای خرید و فروش در بورس کالا
مزایا
1. کالاهایی که در بازار بورس مورد معامله قرار می‌گیرند، تحت نظارت هستند و هزینه آنها به صورت مدیریت شده و سازمان یافته انتقال پیدا می‌کند. بنابراین معامله در بورس کالا با ایجاد اطمینان بین طرفین صورت می‌پذیرد.
2. در این بازار نمی‌توان کالای معیوبی را به خریدار تحویل داد؛ چرا که کالای مورد معامله قرار گرفته طی فرایندی تاییدیه اصالت کالا را دریافت می‌کند.
3. در بازار بورس کالا علاوه بر تایید شدن اصالت کالاها، اصالت فروشنده هم مورد بررسی و تایید قرار می‌گیرد.
4. نرخ‌های تعیین شده در بازار بورس کالا عادلانه هستند و بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شوند.
5. در بازار بورس کالا نمی‌توانید به طور صوری خرید و فروش کنید، چرا که تمام معاملات شفاف هستند و زیر ذره بین مقام‌های دولتی و سهامداران صورت می‌پذیرند. در این بازار اطلاعاتی کاملا شفاف شامل تعداد خریداران، فروشندگان و نرخ‌های پیشنهادی آنها در معرض دید همگان قرار گرفته و تمامی معاملات، اسناد و مدارک دارای اصالت هستند.
6. اتاق پایاپای امنیت معاملات را تضمین می کند و اگر فروشندگان یا خریداران به تعهدات خود پایبند نباشند، مجبور به پرداخت خسارت خواهند شد.
7. فروشندگان نیازی ندارند در بازار بورس کالای خود را تبلیغ کنند، چرا که بورس کالا، محصولات فروشندگان را به صورت رایگان به خریداران خارجی و داخلی معرفی خواهد کرد. به عبارت دیگر عرضه کنندگان می‌توانند مستقیم و تحت سیستم مکانیزه بورس، با خریداران ارتباط برقرار کنند. این اتفاق علاوه بر حذف هزینه تبلیغات، دست دلالان را هم کوتاه خواهد کرد.
8. در این بازار عرضه و تقاضا به صورت سازمان یافته انجام می‌شود و ریسک نوسانات آتی قیمت‌ها مدیریت می‌شوند.
9. بر اساس اسناد صادر شده توسط کارگزاری ها مبنی بر انجام معاملات، بانکها با سرعت بیشتری به خریداران وام داده و آنها را از جهت مالی تامین می‌کنند.
10. معامله در بازار بورس کالا دریچه‌ای به سمت دنیای پیشرفته‌تر و مکانیزه شدن معاملات باز خواهد کرد.
11.مطابق ماده 6 قانون توسعه، 10 درصد از مالیات درآمد حاصل از فروش کالاها در بورس کالا از پرداخت مالیات معاف خواهند شد.
12. بانکها به فعالان بازار بورس کالا راحت‌تر وام میدهند. برای دریافت این وام تنها کافی است سندی مبنی بر معامله در بورس کالا ارائه شود. از سویی دیگر، معاملات در بورس کالا میتواند به شکل تسویه یا خرید سلف صورت بگیرند.
13. مزیت دیگری که می‌توانیم به بازار بورس کالا نسبت بدهیم، ارایه شدن اطلاعاتی کامل از روند نرخ‌ها، معاملات و تحلیل‌های اقتصادی است. این اطلاعات وضعیت اقتصادی کشور را نمایان می‌سازند.
14. در بورس کالا، امکان پوشش، توزیع و انتقال ریسک وجود دارد.
15. مزیت دیگر بورس کالا سهولت بیشتر تامین مالی است. از یک طرف بانکها راحت تر وام میدهند زمانی که اسنادی مبنی بر معامله در بورس کالا بهشون ارایه بشه، چون از صحت معامله اطمینان دارند. از طرف دیگر، معاملات در بورس کالا می تواند به صورت تسویه یا خرید سلف باشد.
16. سرعت انجام معاملات بسیار بالا و قابل اطمینان است.
معایب
1.حد معینی برای حداقل حجم خرید در بورس کالا وجود دارد. بطور مثال حداقل حجم خرید نمی تواند از 20 یا 110 یا 220 تن در رینگ های مختلف کمتر باشد.
2.بعضی از کالاهای معرفی شده در بازار بورس کالا به صورت سبد عرضه می‌شوند؛ این یعنی برای خریدار امکان انتخاب وجود نخواهد داشت.
3.عرضه کنندگان موظف هستند در بازار بورس کالا، بدون وقفه کالا ارائه دهند. در صورت توقف عرضه کالا، عرضه کنندگان مربوط از بازار بورس کالا اخراج خواهند شد.
4.اگر جز کسانی هستید که دل خوشی از پرداخت مالیات ندارند، بازار کالا مناسب شما نخواهد بود؛ چرا که این بازار محل خوبی برای فرار مالیاتی نیست.
روش انجام معاملات فیزیکی در بورس کالا (مزایده)
روش معمول و عادی حراج که از ابتدای تاسیس بورس‌کالای ایران تاکنون وجود داشته، شامل چند مرحله می‌شود. زمان پیش‌گشایش (سبز) یک تا ۱۵دقیقه و در اختیار ناظر تالار است. این زمان به وارد کردن سفارشهای خرید و فروش اختصاص دارد که به وسیله کارگزاران فروشندگان و کارگزاران خریداران انجام می‌شود. طی این زمان، کارگزار خریدار، مجاز به اعمال هر تغییری در نوع سفارش خرید و حتی حذف آن است.
مظنه‌‌‌یابی
زمان مظنه‌‌‌یابی (زرد) به ازای هر کالا یک‌دقیقه است. پس از اتمام زمان سبز، زمان زرد شروع می‌شود که به زمان حراج معروف است. طی زمان حراج، قیمت قابل تغییر است، به این ترتیب که فروشنده فقط مجاز به کاهش قیمت پیشنهادی خود بوده و خریدار میتواند قیمت بالاتری را (حداکثر تا سقف پیشنهادی فروشنده) پیشنهاد دهد. با توجه به شرایط بازار، امکان افزایش عرضه از طرف کارگزار فروشنده در این زمان وجود دارد. در این مرحله، کارگزار خریدار میتواند قیمت پیشنهادی را بپذیرد یا قیمت پایین‌تری (سقف قیمت خرید خود) را پیشنهاد دهد. همچنین کارگزار خریدار میتواند تا قبل از قبول قیمت فروشنده، تقاضای خود را کاهش دهد.
زمان رقابت
زمان رقابت (قرمز) نیز یک‌دقیقه به ازای هر کالاست. اگر میزان تقاضایی که سقف قیمت پیشنهادی فروشنده را پذیرفته، بیش از میزان عرضه باشد، معاملات وارد زمان قرمز یا رقابت می‌شود و در این زمان کارگزار خریدار میتواند قیمتی بالاتر از قیمت فروشنده پیشنهاد کند.
پس از اتمام این زمان، سیستم دستورات خرید و فروش را براساس بالاترین قیمت‌ها مرتب کرده و آنها را با هم تطابق می‌دهد. اساس کار بر اولویت فروش با قیمت‌های پایین‌‌‌تر و زمان ثبت زودتر و اولویت خرید با قیمت‌های بالاتر و زمان ثبت زودتر است. در صورتی که قیمت خرید بیشتر یا مساوی با قیمت فروش باشد، معامله صورت گرفته و پس از تایید ناظر، گواهینامه معاملات برای طرفین صادر می‌شود و زمان‌‌‌های توقف (آبی) در اختیار ناظر تالار است.
تفاوت حراج باز و حراج عادی در بورس‌کالا
روش حراج باز شامل همان مراحل پیش‌گفته است. تنها تفاوت روش حراج باز با حراج عادی، زمان قرمز است که با نظر ناظر بازار قابل تغییر است. این تفاوت (زمان بیشتر برای مرحله رقابت) به‌واسطه ماهیت کالاهای مورد دادوستد در تالار حراج باز است که زمان بیشتری را برای مذاکره بین خریداران و فروشنده و رسیدن به توافق بین آنها می‌‌‌طلبد.
حساب وکالتی
با توجه به ماده دو از دستورالعمل ثبت سفارش کالا در بورس کالای ایران مبنی بر اینکه؛ «کلیه نقل و انتقالات وجوه بین کارگزار و مشتری از طریق انتقال فی مابین حساب‌های بانکی کارگزاری و مشتری صورت خواهد پذیرفت و انتقال وجه از سایر طرق ممنوع است» حساب وکالتی راهی است برای انتقال وجه پیش پرداخت به حساب کارگزاری.
منظور از حساب وکالتی، حساب بانکی مشتری می‌باشد که جهت واریز وجوه پیش پرداخت نزد یکی از بانکهای مرتبط افتتاح شده و به بورس وکالت داده می‌شود تا سیستم های بورس، وجوه واریزی را مسدود کرده تا در زمان انجام معامله به نام مشتری در بورس کالای ایران، وجه مسدودی به حساب تعریف شده کارگزار منتقل شود. چنانچه معامله‌ای به نام مشتری انجام نشود، وجه مسدود شده آزاد می‌گردد.
نوع حساب بانکی به نام مشتری( حساب مبداء)، حساب سپرده کوتاه مدت و یا پس انداز می‌باشد و نوع حساب به نام کارگزاری برای واریز وجوه پیش پرداخت( حساب مقصد)، حساب جاری می‌باشد.
بانک‌هایی که در حال حاضر عاملیت وکالتی نمودن حساب مشتریان را به عهده دارند عبارتند از: بانک ملت، کشاورزی، تجارت، صادرات، سامان، رفاه کارگران، صنعت و معدن و پاسارگاد.
امکان افتتاح حساب وکالتی از سوی مشتریان به تعداد کارگزاران و بانکهای عامل، وجود دارد لیکن هر مشتری فقط میتواند برای هر کارگزاری یک حساب وکالتی و نزد یک بانک معرفی نماید.
زمان ثبت سفارش خرید کارگزاران در رینگ های معاملاتی چگونه است؟
زمان ثبت سفارش برای رینگ‌های فعال در بورس کالای ایران به شرح ذیل می‌باشد:
رینگ معاملاتی ساعت پایانی ثبت سفارش
کشاورزی 9:45
صنعتی 10:30
صادراتی 11:30
فرآورده های نفتی 11:30
بازار فرعی 12:00
بازار طلا 12:00
پتروشیمی 12:30
